8 maart 2012

Hoezo, gendervriendelijk schrijven is moeilijk?

Je taal bepaalt niet hoe je denkt. Hoe we denken, bepaalt wel mee hoe onze taal evolueert. Een andere woordenschat opleggen zal onze mening dus niet veranderen. Nadenken over hoe je schrijft, en wat je er al dan niet bewust mee bedoelt, kan je wel over andere zaken aan het denken zetten. Dát is het doel.


Genderneutraal schrijven: zij en hij, of allebei

Een tekstproducent(e) die zijn/haar tekst genderneutraal wil opstellen, ondervindt soms dat zijn/haar tekst overladen wordt door haakjes, schuine strepen en dubbele onderwerpen. Als die auteur (m/v) overal hij/zij zet, of hem/haar of zijn/haar, en dat komt een paar keer kort na elkaar voor, dan is zijn of haar tekst verre van vlot geschreven.
Er zijn verschillende mogelijkheden om te ontsnappen aan de draken die in de alinea hierboven opeengestapeld werden. Als er maar één keer ‘hij of zij’ voorkomt in een zin is dat geen probleem, de tekst blijft vlot leesbaar. Een hele tekst over leiding (m/v) zou echter vol staan met dat soort dingen.
Om dat op te lossen, kun je bijvoorbeeld in de je-vorm schrijven. Vooral als je aanwijzingen geeft, kun je het beste die gebruiken. Zo spreek je de lezers ook directer aan. Vergelijk:
Dan geeft de leid(st)er de rest van de uitleg.
Dan geef je de rest van de uitleg.
De vliegen die je in deze klap allemaal slaat: je zin is korter, je tekst is genderneutraal zonder dat je kunstgrepen moet uitvoeren, en je spreekt het lezerspubliek (in dit geval leidingsmensen) direct aan.
Nog iets korter en directer is schrijven in de zogenaamde receptstijl:
Geef dan de rest van de uitleg.
Een andere strategie is in het meervoud schrijven. In plaats van aan elk kind zijn of haar knutselwerkje terug te geven, geef je alle kinderen hun werkje terug. In sommige gevallen kun je 'een' gebruiken in plaats van 'zijn/haar':
Iedereen brengt een knuffeldier mee.
Nóg een andere strategie is andere onderwerpen kiezen. Door je zinnen te verdraaien, vermijd je moeilijke constructies. Vergelijk:
Elke deelnemer krijgt zijn antwoordblad terug.
De jury geeft de antwoordbladen terug.

Genderbewust schrijven: doorbreek de mannelijke norm

“Is het niet voldoende als we in de inleiding schrijven dat we altijd de twee bedoelen als we ‘hij’ schrijven?” Vreemd genoeg wordt die vraag me altijd gesteld door vrouwen. Het antwoord zou al voorspelbaar moeten zijn: “Natuurlijk niet!” Er zijn nochtans veel auteurs die het doen. Zelfs Leen Pollefliet, in haar boek met een handleiding over hoe je genderneutraal kunt schrijven.
Er zijn verschillende redenen waarom zo’n voorwoord niet volstaat.
  • Je moet het geheugen van lezers zo weinig mogelijk op de proef stellen. Schrijf dus wat je bedoelt.
  • Voorwoorden worden dikwijls overgeslagen, dus zelfs mensen met een goed geheugen zouden niet weten dat je eigenlijk iets anders bedoelt dan je schrijft.
  • Zelfs al heb je dat zinnetje gelezen, en zelfs al heb je een goed geheugen, dan nog zal je mentale voorstelling van zo'n 'hij' een man zijn.
  • Zo'n voorwoord getuigt van intellectuele luiheid, want het is wel degelijk mogelijk om over beide geslachten te schrijven en toch een vlotte tekst af te leveren. Daar kreeg je ondertussen al een hoop tips voor.
  • 'Hij' gebruiken voor beide geslachten bevestigt de mannelijke norm.
Ik geef een voorbeeld van dat laatste. Een fotograaf kan zowel een man als een vrouw zijn. Tenzij je over een specifieke fotografe schrijft, zul je 'fotograaf' gebruiken als 'neutrale' term. Daar is niet per se iets op tegen, maar dan krijg je bijvoorbeeld een tekstje als dit:
Ronduit onweerstaanbaar, deze combinatie van Ferrarirood, blonde lokken en vrouwelijke rondingen. Fotografen zijn ook maar mensen, tenslotte. (Metro, 3/3/'05)
Wat klopt er niet?
  1. Het zijn voornamelijk mannelijke fotografen die close-ups maken van vrouwelijke rondingen.
  2. Als je de zin verandert in 'Mannelijke fotografen zijn ook maar mensen' (want het gáát over die mannen) wordt duidelijk dat het mannelijke gedrag tot algemeen-menselijk gedrag verheven wordt.
Dat is die mannelijke norm: gedrag dat typisch is voor mannen wordt als de norm gezien, en typisch vrouwelijk gedrag komt niet aan bod.
Een andere test: voor wie is dat geschreven? Juist: voor mannen. Vinden vrouwen de beschreven combinatie 'onweerstaanbaar'? Ik denk het niet. Had een vrouw het bijschrift mogen verzinnen, dan zou de laatste zin er waarschijnlijk zo uitzien:
Mannen zijn ook maar geile pubers, tenslotte.
Van een heel ander slag is de volgende passage uit het boek "Effectief communiceren voor dummies", geschreven door een man, maar heel duidelijk over mannen én vrouwen. Nog een troef van het boek: het spreekt de lezers rechtstreeks aan, en gaat er ook daarbij van uit dat het over mannen én vrouwen kan gaan.
Aan jezelf plukken: dit is een gewoonte waarbij je handen terwijl je probeert te luisteren bezig zijn met iets op je lichaam. Je speelt met een ketting, met een ring, trekt continu aan je stropdas, maakt een krul in je haar, of wrijft over je baard.
Het verschil met de tekst uit Metro is duidelijk.