Jan en alle vrouwen

Er zijn heel wat uitdrukkingen in het Nederlands waar de naam Jan/jan in voorkomt. Maar wanneer moet dat nu met een hoofdletter en wanneer niet?

Er zijn twee soorten. Wil je geen fouten maken, dan kun je lijstjes van buiten leren. Op de site van de Taalunie leggen ze ongeveer uit welke regels erachter zitten. Hieronder vind je enkele voorbeelden.

• Met hoofdletter: Jan en alleman, Jan met de pet, Jan Modaal en voor Jan Lul staan.
• Zonder hoofdletter: de grote jan uithangen, op z'n janboerenfluitjes, jan-van-gent en janlul.

Onthou dat maar allemaal voor het Groot Dictee! :)
(Ook grappig om te zien: een pietje-precies kan ook een jantje-secuur heten.)

Mensen die mij kennen of die mijn interesse voor taal wat volgen via een of ander online platform weten dat ik sterk achter genderbewustzijn sta. In bepaalde gevallen geef ik daarom de voorkeur aan sekseneutrale termen. Let wel: mannelijke beroepsbenamingen zijn nooit sekseneutraal, zelfs al worden ze zo gebruikt. In andere gevallen streef ik naar genderevenwicht, en als het kan liefst zelfs met inbegrip van niet-binaire genders.

Binair genderevenwicht betekent onder andere dat je overal 'hij of zij' gebruikt. Altijd de twee, want dan gaat het ook over allebei. Zelfs al beweert iemand dat 'hij' altijd naar mannen én vrouwen verwijst, in het hoofd van de lezer of de lezeres is het altijd een man. Door bijvoorbeeld 'leiders en leidsters' consequent naast elkaar te zetten, vermijd je bovendien dat ze los van elkaar gezien worden en dat er een verschil in appreciatie ontstaat zoals tussen secretaris en secretaresse.
Wat heeft heel dat genderbewustzijn nu met vaste uitdrukkingen te maken? Veel, want Jan is een man, maar Jan met de pet betekent 'een gewone, eenvoudige mens'. Die mens kan ook een vrouw zijn, maar daar staan mensen niet bij stil. Gelukkig ben ik niet de enige die daar aandacht voor heeft, en zijn er al alternatieven bedacht:

• Jan met de pet en Mien met de bloemetjesjurk (Te lang? Lees vooral verder!)
• Jan en An Publiek

In andere gevallen kun je voor een andere uitdrukking of een ander woord kiezen. De grote jan uithangen kun je bijvoorbeeld vervangen door hoog van de toren blazen. Jan met de pet wordt dan de mens in de straat, of de gewone mensen. Jan en alleman wordt 'iedereen', 'zomaar iedereen' of 'echt iedereen'. Is dat taalverarming? Ik vind het toch een verbetering. Maar vind je zo'n rijmende uitdrukking voor 'iedereen' toch leuker? Bezorg me je creatieve voorstel en we voeren samen campagne om het in te burgeren!

Chirotaal

Naast het jargon van het jeugdwerk en de socioculturele sector hebben we in de Chiro taalgebruik dat specifiek is voor onze eigen jeugdbeweging. Om onduidelijkheden te vermijden, hebben we een aantal regels voor de Chirotaal die in publicaties gebruikt wordt. Net als met onze kleren tonen we zo dat we weliswaar allemaal een eigen stijl hebben, maar toch allemaal deel uitmaken van dezelfde organisatie.

Chiro is altijd met een hoofdletter

Dat is niet zomaar een regel die we opleggen of een commercieel trucje: het moet gewoon zo van de Nederlandse spelling. 'Chiro' is een naam, en die behoudt in samenstellingen zijn hoofdletter. Vergelijk het bijvoorbeeld met Facebookpagina en Sabamcontroleur. Bovendien moet je samenstellingen die niet in het Groene Boekje staan schrijven volgens dezelfde regels als bij de samenstellingen die er wél in staan. Chirojongen en Chiromeisje staat erin, allebei met hoofdletter. De woorden met een kleine letter hebben met chiropraxie en consoorten te maken.

Er is maar één Chiro

Wanneer we met elkaar praten, hebben we het weleens over 'de Chiro's van gewest X' of over 'de meisjes-Chiro van gemeente Y'. In geschreven teksten doen we dat niet. Er is maar één Chiro, en die is gemengd: Chirojeugd Vlaanderen. (De roepnaam 'Chiro nationaal' mag - net als 'Kipdorp' - enkel in conversaties. In geschreven teksten gebruiken we de officiële naam.) Hebben we het over groepen, dan schrijven we 'Chirogroepen'. Of 'groepen', als we herhaling willen vermijden (zie verder). Gaat het over één bepaalde groep, dan gebruiken we een van de volgende structuren:

• Chiro Gemeente (dus niet 'de Chiro van Gemeente', want nog een keer: er is maar één Chiro)
  
• Chiro Groepsnaam
  
• Chiro Groepsnaam uit Gemeente
  
• Chirojongens Groepsnaam / Chiromeisjes Gemeente / enz.
  

Overdaad schaadt

Je kwam al heel wat keren het woord Chiro tegen in deze nochtans korte tekst. Als het over ons taalgebruik gaat, met allerlei voorbeelden, dan is dat vervelend maar onvermijdelijk. In andere teksten is dat alleen maar vervelend, dus vermijd je herhaling. Je schrijft over de Chiro, dus is het evident dat het over Chiroleden, Chiroleiding, Chirolokalen, Chirokampen en Chirospelletjes gaat. Vermijd dat je tekst rinkelt als een wekker of irriteert als een koekoeksklok die blijft steken, en schrap waar mogelijk.

Op of in?

De enen zeggen dat ze 'op' de Chiro van alles doen, anderen doen dat 'in' de Chiro.
'Op' is een aanduiding van plaats – je gaat ook op hotel of je zit op school. In de Chiro kan dat twee dingen betekenen: in de lokalen of op het Chiroterrein. Om die dubbelzinnigheid te vermijden, schrijf je dus best ineens wat je bedoelt.
'In' de Chiro kan nog veel meer betekenen. In de lokalen, op kamp of op tocht: ook wat je daar of op die momenten doet, doe je in de Chiro. Dat kan dus een aanduiding van plaats zijn, maar ook van tijd of van omstandigheid. Wat je bedoelt, is 'als lid van die jeugdbeweging' of 'tijdens de activiteiten'. Soms wordt het zelfs gebruikt om een mening of standpunt te verkondigen: “In de Chiro zijn we geen fan van ondemocratische politieke partijen.” Dat is gewoon omslachtig. Vervang dat door “de Chiro is geen fan van (enz.)” of “Met de Chiro willen we (enz.)”. Dat is directer en krachtiger. Het is niet omdat we in de zachte sector zitten, dat we ons zacht moeten opstellen.
Om samen te vatten: op of in? De gevallen met 'op' kun je altijd concreter maken. Doe dat waar mogelijk ook bij 'in'.

Leden en leiding

Leiding is als vee: je kunt dat niet tellen. Je hebt geen tien vee, je hebt tien koeien. Of vijf koeien en vijf stieren. In de Chiro zijn we dus ook niet met meer dan 100 000 leden en leiding, maar met meer dan 100 000 leden, leiders en leidsters.
Onze leden zijn de kinderen en jongeren die bij ons aangesloten zijn. Zij hebben zich geëngageerd om lid te worden. Dat zijn dus geen gasten, want gasten zijn mensen die we vrijblijvend uitgenodigd hebben en die 'op bezoek' zijn. In spreektaal zijn gasten ook jongens, maar dat klopt al helemaal niet, want in de Chiro zijn de meisjes in de meerderheid (al merk je daar weinig van aan onze jaarthemafiguren, in het bivakthema-aanbod op de website, in ons activiteitenaanbod en noem maar op). Om dezelfde reden hebben we het ook niet over 'de klein mannen', wat bovendien dialect is. Herhaling vermijden kan door de afdelingsnaam te gebruiken. Andere mogelijkheden: in een spel heb je spelers, op kamp of op cursus heb je deelnemers.
Schrijf je over leefwerelden, let dan op met de afdelingsnamen. “Keti's zijn zus of zo” is goed als je afdelingen met elkaar vergelijkt. Heb je het over de leefwereld van 15-16-jarigen, dan impliceer je met die afdelingsnaam dat keti's anders zijn dan hun leeftijdsgenoten.

Op kamp of op bivak?

Wat is het verschil tussen op kamp gaan en op bivak gaan? Niets, behalve die benaming. 'Bivak' is wel sinds het ontstaan van de Chiro de officiële term – dat moest van de Kerk! – en dat is lang zo gebleven. Lokale groepen gebruiken dat nochtans weinig tot niet. Zij zoeken informatie over 'op kamp gaan'. Gebruik je beide termen door elkaar, dan vindt iedereen makkelijker de gezochte info, zowel op de website als op ons netwerk. Bovendien vermijd je zo herhaling.
Opgelet: er is wél een verschil tussen het Bivakboek en een kampboek, en tussen het Bivaklied en een kamplied. Bivakdingen zijn van Chirojeugd Vlaanderen – zeker als ze met een hoofdletter geschreven zijn – terwijl de kampversies eerder met lokale groepen te maken hebben.

Over lavertjes en hemen

Lokalen en barmomenten, daar kan iedereen zich iets bij voorstellen. Hemen, daarvoor moet je al in een groep zitten waar die benaming is blijven hangen uit de tijd van De Keure. Om te weten wat een lavertje is, moet je al eens mee geweest zijn op een verbondelijke of nationale cursus (en dan kun je dat nog altijd een onnozel woord vinden ;)). Hoe goed kent je publiek die termen? En kun je dat wel inschatten? Leg dat soort woorden dus uit, of gebruik alleen de 'normale' benamingen.

Was het nu typfout of typefout?

Deze week kreeg ik te maken met een interessant geval. Volgens het Groene Boekje en Van Dale staat er een e in typefout. Voor mij ziet dat er verschrikkelijk fout uit: een typefout is een fout in categorisering, of een afwijking van de kenmerken van een soort. Of iets in die aard. Druk je tijdens het typen een foute toets in, dan zou dat volgens mij een typfout moeten zijn. Zoals een slaapvertrek een vertrek is waar je slaapt, en een schrijfplank een plank is om op te schrijven. Bovendien is type een bestaand woord, met een heel andere betekenis, waardoor er verwarring kan ontstaan. Ik schrijf dus zelf altijd typfout, maar ik voel me er wel altijd een klein beetje ongemakkelijk bij.

Tot deze week, dus, want ik kwam een link tegen naar een pagina op de website van Onze Taal: 'Wat is het verschil tussen typfouten, spelfouten en taalfouten?' Tiens, dacht ik, schrijft Onze Taal nu fouten? Voor de zekerheid zocht ik het nog eens op, maar het Groene Boekje en Van Dale blijven onvermurwbaar: typfout is niet te vinden, typefout wel. Wat is er dan aan de hand? Verder op onderzoek dan maar. Eerste keuze voor dergelijke opzoekingen: VRT Taalnet. En wat vind ik daar, onder de titel 'typefout / typfout' (zonder het sterretje dat fouten aanduidt!): “In de Woordenlijst staat alleen de vorm typefout, maar typfout is ook correct.” Gek is dat: welke autoriteit bepaalt dat dan wel? Er staat gelukkig nog een link bij – die in dit geval waarschijnlijk ook een bronvermelding is – naar de website van de Nederlandse Taalunie. Onder de titel 'Typfout / typefout' schrijven de auteurs van de Woordenlijst (zoals het Groene Boekje officieel heet) dat de vorm typfout 'ook verdedigbaar' is. Dat is nog iets anders dan 'correct', zoals de taaladviseur van de VRT schrijft, maar verdedigbaar is goed genoeg voor mij. Het rode lijntje dat mijn tekstverwerker onder typfout zet, heb ik dan ook zonder gewetensproblemen uitgeschakeld door 'mijn' schrijfwijze toe te voegen aan het woordenboek.

Wanneer spaties al het verschil maken

Hoe mensen spreken, welke woorden ze gebruiken, dat kan evolueren. Op die manier treedt er taalverandering op. Zo was 'het klopt als een bus' oorspronkelijk fout: het is een samentrekking van 'het sluit als een bus' en 'het klopt'. Een contaminatie heet dat. Letterlijk: een besmetting. Iets vies, met andere woorden, en dus te bestrijden. Maar nu niet meer: volgens Onze Taal wordt de uitdrukking 'door (bijna) niemand meer afgekeurd'. Blijkbaar ben ik (bijna) niemand. :)

Spelling is een ander verhaal. Dat evolueert niet vanzelf. Spelling is een 'afspraak', en de regels worden ons opgelegd. Daardoor zitten we altijd met een aantal rariteiten, met discussiepunten. Het is namelijk niet eenvoudig om die regels zo te formuleren dat er geen uitzonderingen meer zijn. De grootste moeilijkheid is bovendien dat je het gevolg van die regels niet altijd hoort. Dat we nu pannenkoek schrijven in plaats van pannekoek, dat komt door een 'administratieve vereenvoudiging', maar het blijft wennen voor wie het anders leerde. En er is geen verschil in uitspraak, want spelling is een poging om de uitspraak in schrift te vatten.

Waar het pas echt vreemd wordt, is ergens tussen die uitersten in: waar de regels bepaald worden door gebruik. Zo schrijven we pianospelen aaneen omdat die combinatie zo dikwijls voorkomt, maar triangelspelen is een andere zaak. Het ziet er ook fout uit, terwijl ik gitaarspelen dan weer net zo makkelijk aaneenschrijf. Volgens dezelfde regel schrijven we rodekool aaneen en groene kool niet. Verder levert dat ook rariteiten op als hogehoed en sterkedrank, waar ik nog altijd aan moet wennen.

Om het helemaal op de spits te drijven: er zijn woorden (of woordcombinaties) waar spaties de betekenis veranderen. Je spreekt het hetzelfde uit, het klinkt hetzelfde, maar je schrijft het anders. Dankjewel is zo'n woord. Een bedanking is een dankjewel, maar als je iemand bedankt, zeg je 'dank je wel'. 'Hoe lang' is ook niet hetzelfde als 'hoelang': het eerste vraagt hoe lang iets duurt, het tweede gaat over lengte. (Er is trouwens een hele site over onjuist spatiegebruik, en over de soms grappige gevolgen daarvan.)

Of je dat nu boeiend vindt of vervelend, regels zijn regels, en als je wilt schrijven, moet je je aan de regels houden. Gelukkig zijn er sites als woordenlijst.org, vrt.be/taal en taaladvies.net waar je zulke zaken allemaal kunt opzoeken. Vandaar ook dat mijn Chiroredactietool voor Word zo'n uitgebreid onderdeel heeft om die opzoekingen makkelijk te maken.

Wezelwoorden en lulkoektaal

Een persconferentie over de regeringsvorming inspireerde schrijfster Ann De Craemer tot een column over de 'vaagtaal van onze politici'. Daarin gebruikte ze onder andere de term 'wezelwoorden': die "hebben hun naam ontleend aan de wezel, die eieren leegzuigt en daarbij de schaal intact laat. Het zijn dus holle woorden die bovendien de betekenis uit de andere woorden van een zin zuigen." Als voorbeelden somt ze onder andere 'draagvlak' en 'onderstroom' op, twee woorden die al vaak opdoken tijdens de verkiezingscampagne.

De voorstelling van het Vlaamse regeerakkoord inspireerde haar nog eens, want in dat regeerakkoord staan nog meer wezelwoorden. Lulkoektaal dus: een woordenbrij zonder duidelijke inhoud. Op het eind roept ze de dames en heren politici op om beter Nederlands te leren, aangezien ze zelf beweren dat kennis van het Nederlands 'essentieel is voor een volwaardige deelname aan het sociale en economische leven'.

Maurits Vande Reyde, beleidsmedewerker van Open VLD, liet het niet over zijn kant gaan en schreef een antwoord. De titel heeft hij waarschijnlijk niet zelf gekozen: "Schrijven wij lulkoek? Dat is gewoon de wereld van 'het beleid maken'". De wereld van beleid maken is dus lulkoek. Tja. In de eerste alinea illustreert hij verder dat het met die kennis van het Nederlands inderdaad niet zo goed gesteld is: "aan het Vlaams regeerakkoord is er waarschijnlijk geen talentvolle copywriter verloren gegaan". Aan de auteurs van dat regeerakkoord zijn geen copywriters verloren gegaan, meneer Vande Reyde: die uitdrukking betekent dat die mensen geen copywriter geworden zijn en dat dat ook niet jammer is.

En waarom dat politiek taaltje zo 'complex' is?

Dat heeft te maken met de wereld van "het beleid maken", waarin zaken complexer worden verwoord, simpelweg omdat ze nu eenmaal vaak complexer zijn. Een wonderlijk universum is dat, vol met wollige memoranda, samengeperste partijstandpunten, academische input en last-minute discussies op politiek niveau. De overlevering daarvan gebeurt inderdaad niet in de (sic!) meest sprankelende proza. Dat taaltje is echter wel handig om te zorgen dat alle actoren een eenzelfde (sic!) beeld hebben over vaak moeilijke maatschappelijke problemen. Eenduidige lingo biedt daarbij houvast en voorkomt dat de inhoud van begrippen begint te verwateren. 

'Lingo', meneer Vande Reyde? Serieus? En als containerbegrippen en wezelwoorden één eigenschap hebben, dan is het wel dat ze allerminst houvast bieden of voor iedereen dezelfde betekenis hebben. Wezelwoorden zijn verwatering van de inhoud. Moet je dan alles 'oneindig versimpelen' en in 'leuke taal' schrijven? Dat is pas kortzichtig - en bovendien kinderachtig. Nee, het is niet moeilijk om begrijpelijk te schrijven. En nee, dat doet de complexiteit van de werkelijkheid geen geweld aan. Integendeel. Ik kan u ter inspiratie de beleidsnota's van Chirojeugd Vlaanderen aanbevelen. Want wij zijn er niet bang voor om afgerekend te worden op wat we ons na al dat plannen en discussiëren voorgenomen hebben.

Zet je computer aan het werk: macro's en sneltoetsen

Er bestaat een hele regeling over hoe je getallen moet schrijven. Telefoonnummers, adressen en datums zijn uiteraard met cijfers, maar in andere gevallen heb je een aantal regeltjes. Getallen tot en met twintig schrijf je voluit. Veelvouden van tien, honderd en duizend schrijf je ook voluit. Alles tussen die veelvouden, dat zijn te lange woorden, dat mag dus in cijfers – behalve onderaan op een kostennota als er staat 'bedrag voluit schrijven'. En dan heb je nog de regels over aaneenschrijven en spaties!

https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/getallen-in-letters-of-cijfers
https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/getallen-uitschrijven

Daarnaast zijn er regels en suggesties over hoe je rangtelwoorden schrijft in cijfers (bij voorkeur niet met superscript, dus gewoon 21e voor eenentwintigste – pas dat aan in je AutoCorrectie-opties!) en wanneer je Romeinse cijfers moet gebruiken (Franciscus I is niet hetzelfde als Franciscus 1).

http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/2

Die regels liggen eigenlijk niet vast. Het zijn wel aanbevelingen, en ze komen de leesbaarheid ten goede. Voor mij is dat reden genoeg om mij eraan te houden. De mensen die de teksten schrijven die ik moet nalezen, vinden dat dan weer te veel werk, zij zetten zoveel mogelijk in cijfers. Een rotklus voor mij dus, al die getallen voluit typen. Gelukkig hebben tekstverwerkers allerlei trucjes om rotklusjes makkelijker te maken. Macro's, bijvoorbeeld.

Open Microsoft Word en gebruik daar de toetsencombinatie Ctrl-F11. Je krijgt dan de macro-editor te zien: een venster waarin je zelf je macro's kunt typen. Als je nog geen macromodule hebt, voeg er dan een toe: rechtsklik op Normal (dan heb je je macro's in elk document ter beschikking) en kies Invoegen > Module. Welke naam je die module geeft, maakt niet veel uit.

Dubbelklik op je nieuwe module om ze te openen. Voor de getallen kun je de volgende macro kopiëren en plakken.

Sub CijfersOmzetten()
    ' Als de selectie eindigt met een regeleinde 
    ' zetten de Replace-statements er telkens een regeleinde
    ' bij. In zo'n geval verkleinen we de selectie.
    If (Right(Selection.Text, 1) = Chr(10) Or Right(Selection.Text, 1) = Chr(13)) Then
        Selection.MoveLeft Unit:=wdCharacter, Count:=1, Extend:=wdExtend
    End If
    
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "maal", "keer")
    ' OPM: duizendmaal, duizend maal => duizend keer
    ' Dubbele spaties verwijderen helpt niet, want het kan zijn 
    ' dat alleen 'maal' geselecteerd is en dat de dubbele spatie 
    ' dus niet mee in de selectie zit.

    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "20x", "twintig keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "19x", "negentien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "18x", "achttien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "17x", "zeventien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "16x", "zestien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "15x", "vijftien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "14x", "veertien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "13x", "dertien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "12x", "twaalf keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "11x", "elf keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "10x", "tien keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "9x", "negen keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "8x", "acht keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "7x", "zeven keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "6x", "zes keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "5x", "vijf keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "4x", "vier keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "3x", "drie keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "2x", "twee keer")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "1x", "een keer")
    
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "20e", "twintigste")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "19e", "negentiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "18e", "achttiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "17e", "zeventiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "16e", "zestiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "15e", "vijftiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "14e", "veertiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "13e", "dertiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "12e", "twaalfde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "11e", "elfde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "10e", "tiende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "9e", "negende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "8e", "achtste")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "7e", "zevende")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "6e", "zesde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "5e", "vijfde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "4e", "vierde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "3e", "derde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "2e", "tweede")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "1e", "eerste")
    
    ' In rangtelwoorden met -ste of -de volstaat het
    ' om het cijfer voluit te schrijven,
    ' behalve als dat cijfer vervormd wordt
    ' - zoals in de volgende twee gevallen
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "3de", "derde")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "1ste", "eerste")
    
    ' Tientallen t/m 100
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "100", "honderd")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "90", "negentig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "80", "tachtig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "70", "zeventig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "60", "zestig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "50", "vijftig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "40", "veertig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "30", "dertig")
    
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "20", "twintig")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "19", "negentien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "18", "achttien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "17", "zeventien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "16", "zestien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "15", "vijftien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "14", "veertien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "13", "dertien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "12", "twaalf")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "11", "elf")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "10", "tien")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "9", "negen")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "8", "acht")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "7", "zeven")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "6", "zes")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "5", "vijf")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "4", "vier")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "3", "drie")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "2", "twee")
    Selection.Text = Replace(Selection.Text, "1", "een")
End Sub

Veel tekst, maar niet zo moeilijk om te begrijpen, hé?

Goed, de volgende stap! Om een macro te gebruiken, kun je de 'gewone' weg gebruiken: druk op Alt-F8 om het lijstje met beschikbare macro's te openen, kies welke je wilt gebruiken en klik op de knop Uitvoeren. Dat is nog altijd een beetje omslachtig, maar ook daar zijn trucjes voor! Klik op Bestand > Opties. In het nieuwe venster kies je links 'Lint aanpassen'. Aan de rechterkant zie je dan onderaan een labeltje 'Sneltoetsen' met daarnaast een knop 'Aanpassen'. Klik op die knop om het sneltoetsvenster te openen. Selecteer links bovenaan 'Macro's'. Selecteer in het rechtse kadertje de macro CijfersOmzetten. Typ dan in het vakje daaronder welke toetsencombinatie je als sneltoets wilt gebruiken. Veel combinaties zijn al in gebruik, daarom gebruik ik voor mijn eigen macro's gewoonlijk Alt-Ctrl-Shift en nog iets. Alt-Ctrl-Shift-C, bijvoorbeeld, met de c van CijfersOmzetten. Vergeet niet op de knop Toewijzen te klikken, anders wordt je nieuwe sneltoets niet opgeslagen. Klik op Sluiten en daarna op OK om af te ronden.

Voilà, we kunnen aan de slag. Staat er een getal in cijfers in je tekst, dan selecteer je het en druk je je toetsencombinatie in. Hop, flop: in een fractie van een seconde is het omgezet in gewone tekst. Zoals de titel het al suggereerde: laat je computer het vervelende werk doen!
Kleine uitbreiding: soms schrijven we 'een', in andere gevallen 'één'. De accentjes moeten er alleen staan als je extra nadruk wilt leggen, of als je het niet vanzelf juist leest. 'Een voor een' of 'een-tegen-allen' lees je vanzelf juist, maar in 'één klontje is genoeg' maken de accentjes een verschil. Daarvoor heb ik een tweede macro.

Sub AccentenOpE()
    If InStr(Selection.Text, "é") > 0 Then
        Selection.Text = Replace(Selection.Text, "é", "e")
    Else
        Selection.Text = Replace(Selection.Text, "e", "é")
    End If
End Sub

Staan er al accentjes op de e's in mijn selectie, dan worden ze verwijderd. Staan er geen, dan worden ze toegevoegd. Als sneltoets koos ik voor Alt-Ctrl-Shift-é.

PS: Installeer je mijn Chiroredactie voor MS Word 2010, dan wordt dat automatisch meegeleverd.

Waarvan en van wie

'De vrouw waar zij van houdt' en 'vrienden waarop je kunt rekenen', is dat fout? Ik heb altijd gedacht van wel, ja. Of toch sinds ik het zo geleerd heb, vermoedelijk in het middelbaar onderwijs. Naar personen verwijs je met wie, naar dingen met wat. 'Wie' met een voorzetsel, dat wordt bijvoorbeeld 'van wie' en 'op wie'. Bij 'wat' gebeurt er iets anders: dat trekken we samen tot 'waarvan' en 'waarop'. Dus – redeneerde ik dan ook – zijn de voorbeelden uit mijn eerste zin hier fout.

Niet waar, zo blijkt. Ik heb weer eens bijgeleerd. Voorbeelden zoeken om collega's op fouten te wijzen, leidde zo al meer dan eens tot onverwachte inzichten.
Volgens Onze Taal is 'de man waarvan hij houdt' even correct als 'de vrouw van wie hij houdt'. Alleen is het eerste informeel, en het tweede formeel en het beleefdste. 'Al eeuwenlang', schijnt het zelfs. Kijk eens aan.

Zorgt dat nieuwe inzicht nu dat ik voortaan anders verbeter? Je kunt dat verwachten, aangezien ik voor een jeugdbeweging werk. Ons taalgebruik is in de regel informeel: we spreken elkaar aan met de voornaam en met 'je', deftig gekleed zijn heet verkleed zijn, en zelfs in onze meest ernstige publicaties sluipt er al eens wat jeugdige tussentaal. Maar toch pas ik mij niet aan. Het is namelijk niet omdat je informeel met elkaar omgaat, dat je niet meer beleefd kunt zijn. Elkaar meneer en mevrouw noemen gaat misschien wat ver, maar laten we ten minste nog het respect opbrengen om elkaar als mensen te zien en niet als dingen. Denk ik dan.

Bronnen:
https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/de-vrouw-waarvan-van-wie-hij-houdt
https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/vrienden-waarop-op-wie-je-kunt-rekenen

Meepraten met de jeugd: homofoondominantie

Het is blijkbaar weer even een populaire term. Een anonieme lector Nederlands mailde naar het radioprogramma Hautekiet om de dt-fixatie aan te klagen. Volgens hem of haar worden dt-fouten te zwaar bestraft. O verrassing: het kot is weer eens te klein op de nieuwsfora en de sociale media.

Is homofoondominantie een populaire term bij de jeugd? Waarschijnlijk niet, maar het belangt hen wel aan. Het is namelijk een fenomeen dat verklaart waarom we dt-fouten schrijven. En met ‘we’ bedoelen veel mensen in deze context ‘de jeugd’, want het is blijkbaar ‘de jeugd’ die sms’t en twittert en noem maar op. (Ook onze politici en bedrijfsleiders twitteren nochtans, en ze halen daar bovendien het nieuws mee. Nieuwsredacties doen zelfs alsof de mening van een schoenenverkoper ergens toe doet. Alleen maar omdat hij een racistisch personeelsbeleid voert dat Unizo ‘voorbeeldig’ noemt en zich daarom bevoegd voelt om de coalitiebesprekingen te ‘beïnvloeden’.)

“Homofone werkwoordsvormen” zijn werkwoordsvormen die anders klinken maar hetzelfde geschreven worden, zoals “ik word” en “hij wordt”. Een van de twee vormen komt altijd meer voor dan de andere met als gevolg dat we die vorm automatisch schrijven als we niet goed opletten. (Geciteerd uit het artikel op deredactie.be, waar ze eerst 'klinken' en 'geschreven worden' verwisseld hadden. Gelukkig is er Twitter om dat soort zaken snel te regelen. ;))

Met andere woorden: kom je in teksten meer ‘gebeurd’ tegen dan ‘gebeurt’, dan kan het goed zijn dat je spontaan ‘het gebeurd’ schrijft en dat je pas achteraf merkt dat je een fout maakte. Of zelfs dan nog niet, want op dezelfde manier kun je dat soort fouten laten staan wanneer je een tekst naleest, gewoon omdat je ze niet opmerkt. Dat betekent trouwens dat ik op een heel onnatuurlijke manier moet lezen om mijn werk te kunnen doen. Ferm hé! ;)

En wat is mijn mening? Ja, we besteden er veel aandacht aan. Ja, het is jammer dat iemand 10/20 krijgt voor een schitterend proefwerk godsdienst waar vijf dt-fouten in staan. Anderzijds: het is waar dat dt- en andere taalfouten in een cv of een sollicitatiebrief dom overkomen en je een job kunnen kosten. Het is waar dat dt-fouten in een artikel aan de betrouwbaarheid van de auteur doen twijfelen. Daarom: lees je teksten na. Of nog beter: laat iemand anders het doen.

Dat je fouten maakt in informele communicatie is niet erg. In formele communicatie is het slordig, en in het onderwijs moet minstens daarop gewezen worden. Niet door punten af te trekken, tenzij de oefening specifiek over spelling en grammatica gaat. En er moet meer aan gedaan worden in plaats van alleen maar op de fouten te wijzen. Via driloefeningen, bijvoorbeeld. Als je die goed opstelt, kun je namelijk iets doen aan die homofoondominantie. Dat zou nogal eens een revolutionaire aanpak zijn!


('Meepraten met de jeugd' is een mailnieuwsbriefje dat ik elke werkdag verstuur naar collega's die wat meer wilden weten over jongerentaal en socialemediaterminologie.)

Annulatie of annulering?

Een collega vroeg het mij, of het nu annulatie is of annulering. Omdat Word zo’n rood streepje onder annulatie zet, maar in reclame van reisbureaus gaat het toch dikwijls over een annulatieverzekering?

Mijn eerste reflex bij zulke vragen is het Groene Boekje raadplegen. Dat is in principe de meest volledige lijst van correcte Nederlandse woorden – al moet je wel in je achterhoofd houden dat niet elk woord in dat Groene Boekje sowieso tot de standaardtaal behoort. (Voor wie mijn Chiroredactietool gebruikt, is zo’n opzoeking trouwens makkelijk: selecteer het woord en klik op het tabblad Opzoekingen op de knop Groene Boekje. Hopla!)

De opzoekknoppen van de Chiroredactietool voor MS Word 2010

Vaststelling: annulering staat erin, annulatie niet. Dat verklaart het rode streepje van de spellingcontrole. Maar waarom horen en lezen we dan zo vaak over annulatieverzekeringen? Wel, het gaat over een afleiding van een werkwoord, mogelijk is dat de verklaring: niet alle woorden staan in het Groene Boekje. Afleidingen en samenstellingen die perfect volgens de regels van het Nederlands gevormd worden, zijn niet noodzakelijk apart vermeld. Het blijft voorlopig dus onduidelijk of annulatie goed Nederlands is.

Om een antwoord te krijgen op dat soort vragen, gebruik ik twee andere websites. Meestal heb ik zelfs aan één genoeg: die van de VRT-taaladviseur. (Op het tabblad Opzoekingen: Vrt.be/taal.) Ook in dit geval, zo blijkt, want ik vind een pagina met de titel ‘annulatie / annulering’:

Beide vormen zijn correct, maar annulatie komt nagenoeg uitsluitend in België voor.
In België is annulatieverzekering het gebruikelijkst, in Nederland annuleringsverzekering.

Op een andere pagina op die site vind ik zelfs nog meer uitleg. Afleidingen op -atie vormen we meestal omdat er in het Frans een equivalent bestaat op -ation, maar bij nieuwere werkwoorden heeft -ering de voorkeur. En als beide mogelijk zijn, is er soms een geografisch verschil in voorkeur: in België kiezen we blijkbaar meer voor vormen op -atie.

Voilà, dat is duidelijk! De site van de Taalunie heb ik dus al niet meer nodig (Opzoekingen > Taaladvies). En gelukkig maar, want daar zou ik ook geen antwoord vinden – alleen een pagina over ‘verveeld zitten met iets’, waar het in een voorbeeld over annulaties gaat.

Wil je nu ook nog van dat vervelende rode lijntje af? Rechtsklik op annulatie – of het woord dat je zelf opzocht – en kies voor ‘Toevoegen aan woordenlijst’. Dat zit in elk programma dat je met zulke rode lijntjes confronteert.

Meepraten met de jeugd: shaming

Letterlijk betekent het 'beschamen', in verlegenheid brengen, maar het is agressiever dan het klinkt. Het figuurlijke 'aan de schandpaal nagelen' komt dichter in de buurt. De meest bekende vormen zijn fat shaming en slut shaming. Het zal ook wel geen toeval zijn dat vrouwen de grootste slachtoffers zijn van deze psychologische terreur.
Het fenomeen is vooral zichtbaar op sociale media. Uiteraard, want dat is natuurlijk met alles zo tegenwoordig, maar de anonimiteit van het internet speelt er wel een grote rol in. Ten eerste kun je je als pester zo makkelijk wegstoppen, en ten tweede zie je minder goed wat je aanricht, waardoor je makkelijker grenzen overschrijdt. Op die manier kan ook iedereen eraan meedoen, terwijl dat vroeger vooral het privilege was van de roddelpers.

Fat shaming is mensen belachelijk maken omdat ze niet beantwoorden aan de rigide schoonheidsidealen van de catwalks. Al wie er niet anorectisch uitziet en/of alle dagen aan sport doet, loopt dus het risico het slachtoffer te worden. Dat kan individueel of persoonlijk zijn, en dan is het echt pesten. Meer algemene vormen, zoals 'motivatieposters', dragen bij aan een context waarin dat pestgedrag aanvaardbaar gemaakt wordt. Gelukkig zijn er ook al heel wat mensen die reageren op zulke zaken.

Links: een 'motivatieposter' van fitnesscoach Maria Kang.
Rechts: het antwoord van www.divinesecretsofadomesticdiva.com

Slut shaming is – vooral – vrouwen en homo's belachelijk maken. Omdat ze seksueel actief zijn, of omdat ze door hun manier van zich te kleden iets te veel van hun lichaam laten zien, of omdat ze intimidatie of seksuele agressie aanklagen. Een heel specifieke en gevaarlijke vorm van slut shaming is het verwijt dat verkrachtingsslachtoffers dikwijls krijgen: ze zullen het wel zelf uitgelokt hebben door hoe ze gekleed waren, door hoe ze zich gedroegen, doordat ze iets gedronken hadden, enzovoort. Dat wordt ook victim blaming genoemd: het slachtoffer krijgt de schuld van wat er gebeurd is.

Fragment uit een video van Amanda Todd

Gezond leven is goed voor jou, maar dat geeft je niet het recht te oordelen over anderen. En mensen moeten inderdaad leren dat er in verschillende contexten verschillende opvattingen bestaan over wat fatsoenlijk is. Dat geldt voor hoe je je kleedt, voor hoe je spreekt en hoe je je gedraagt. Je moet ook leren wat de gevolgen kunnen zijn als je je niet kunt of wilt aanpassen aan die normen. De grenzen van het fatsoen mogen echter niet te scherp getrokken worden, en het is niet omdat iemand buiten de lijntjes kleurt dat wie dan ook het recht heeft om daar met geweld op te reageren. Dat is dan ook de boodschap van de slut walks: betogingen waarop die verkrachtingscultuur aangeklaagd wordt en waarop de deelnemers het recht opeisen zich te kleden hoe ze willen.


Wil je bijdragen aan een betere wereld?

• Denk twee keer na voor je een oordeel velt over iemand, en vijf keer voor je dat oordeel online zet.
• Volg misleidendemedia.blogspot.com om stereotypering en verdachtmakingen te leren herkennen.
• Onderteken de petitie van Amnesty International tegen verkrachting in België. Het beeld bij die petitie klaagt victim blaming aan.
• Neem deel aan activiteiten in het kader van de Internationale Vrouwendag, die dit jaar in het teken staat van geweld tegen vrouwen

('Meepraten met de jeugd' is een mailnieuwsbriefje dat ik elke werkdag verstuur naar collega's die wat meer wilden weten over jongerentaal en socialemediaterminologie.)

21 februari: Internationale Dag van de Moedertaal

Je moedertaal is de taal waarin je je kwaad maakt. In mijn geval - en ik ben ongetwijfeld niet alleen - is dat niet de taal die ik van mijn moeder geleerd heb. Zolang wij jong waren, spraken we thuis een gekuist regiolect. Schoolnederlands. Dialect leerden we pas op school, van de werkmenskindjes, en onze moeder had regelmatig kritiek op hoe wij de klanken van die 'nieuwe' taal imiteerden. Blijkbaar maakten we onze e te vettig, 'om stoer te doen'. Dat was geen efficiënte strategie van haar, zo is gebleken, en we zijn dus min of meer tweetalig opgegroeid.

In ons geval lagen die twee 'talen' vrij dicht bij elkaar. (Voor de niet-West-Vlamingen: het is niet omdat je ons moeilijk verstaat dat ons dialect erg verschilt van het Nederlands, hoor!) Voor veel mensen is dat niet meer evident, dat je gewoon varianten van dezelfde taal spreekt. We wonen in Vlaanderen al met meer dan 180 nationaliteiten bijeen. Dat zijn heel wat moedertalen, en iedereen leert op school Nederlands. Is het een probleem dat je thuis dan een andere taal spreekt? Integendeel. Als je je moedertaal goed beheerst, leer je makkelijker een taal bij. Het klopt wel dat je daar oefening voor nodig hebt, en ook in niet-schoolse situaties. Een jeugdbeweging is daar bijvoorbeeld een goede omgeving voor - kijk maar naar het project dat de Chiro daarvoor uitwerkte. Contact met al die andere talen zorgt er bovendien voor dat onze eigen taal evolueert. De Franse en Engelse leenwoorden herkennen we nog makkelijk, onder andere aan hun uitspraak, maar we hebben ook al heel wat Arabische woorden in het Nederlands. Algebra en pyjama, bijvoorbeeld. Recentere voorbeelden van die invloed zijn fenomenen als illegaals en straattaal: mengtalen die jongeren van verschillende culturele en sociale achtergronden in het dagelijks leven spreken op school en op straat. Jan Blommaert vertelde op de voorstelling van het boek Superdiversiteit en democratie dat hij in de Statiestraat in Berchem al acht of negen nieuwe Antwerpse dialecten gehoord heeft. Allemaal het gevolg van die grote diversiteit aan talen die hier bij elkaar komt en in het Nederlands een lingua franca vindt, een gemeenschappelijke taal. Zonder dat Geert Bourgeois het moet opleggen. Dat gebeurt allemaal spontaan.

De Dag van de Moedertaal is in het leven geroepen om taalkundige en culturele diversiteit te vieren, en om meertaligheid centraal te zetten. Die meertaligheid is geen uitzondering meer. Over heel de wereld is het - door ecologische, politieke en economische redenen en met hulp van de nieuwe media - de norm geworden. Het is een rijkdom die we moeten koesteren, en waar we creatief mee kunnen omgaan. Creatief mee moeten omgaan. Wat niet wegneemt dat ik de West-Vlaamse teksten van 't Hof Van Commerce nog altijd de mooiste poëzie vind. ;)

Vergeten en vergeven lik 'n christelijke lesse.

Mo moete mie doa nie mee bezighoed’n,

Want ‘k wère nooit gesignaleerd in de messe.

‘t e nie met me vust’n da'k ip ui tote desse.

Moa me ne zin of vuvve, zesse.

(uit: Slaet ip min gat)